صنعت شیلات و آبزی‌پروری در ایران به دلیل ظرفیت‌های طبیعی، تنوع زیستی و دانش بومی، همواره یکی از بخش‌های پیشرو و پویای اقتصاد کشور بوده است. اما آنچه این صنعت را از بسیاری دیگر متمایز می‌کند، حضور پررنگ و توانمندی مردمی در تمامی حلقه‌های تولید، فراوری، توزیع و صادرات است. این توانمندی مردمی، نه تنها به عنوان موتور محرکه رشد صنعت شناخته می‌شود، بلکه پایه‌ای استوار برای توسعه پایدار، اشتغال‌زایی و ارتقای معیشت جوامع ساحلی و روستایی به شمار می‌آید.
ریشه‌های توانمندی مردمی در شیلات ایران
توانمندی مردمی در حوزه شیلات ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران دارد. مردمان ساحل‌نشین شمال و جنوب کشور از دیرباز با دریا و منابع آبی خو گرفته‌اند و دانش و تجربه‌ای غنی در زمینه صید، پرورش و فرآوری آبزیان دارند. این دانش بومی که نسل به نسل منتقل شده، امروز به عنوان یکی از اصلی‌ترین سرمایه‌های صنعت شیلات ایران محسوب می‌شود. بسیاری از روش‌های سنتی صید و پرورش ماهی و میگو، هنوز هم در کنار فناوری‌های نوین به کار گرفته می‌شوند و کارایی خود را حفظ کرده‌اند.
نقش جوامع محلی در توسعه شیلات
جوامع محلی و روستایی در مناطق ساحلی، عمده نیروی کار و مدیریت مزارع پرورش ماهی، میگو و سایر آبزیان را تشکیل می‌دهند. این جوامع با بهره‌گیری از دانش بومی و تجربه عملی، توانسته‌اند مزارع کوچک و بزرگ را به خوبی اداره کنند و در شرایط مختلف محیطی و اقتصادی، مقاومت و انعطاف‌پذیری خود را حفظ نمایند. مشارکت فعال این جوامع در حفظ و احیای ذخایر طبیعی، جلوگیری از صید بی‌رویه و توسعه روش‌های پایدار پرورش، نقش کلیدی در پایداری صنعت شیلات ایفا می‌کند.
تشکل‌های مردمی و نقش آن‌ها در ارتقای صنعت
تشکل‌های مردمی، اتحادیه‌ها و تعاونی‌های تولیدکنندگان آبزیان، از دیگر نمودهای توانمندی مردمی در این حوزه هستند. این تشکل‌ها با هدف حمایت از حقوق تولیدکنندگان، تسهیل تبادل دانش و تجربه، بهبود کیفیت تولید و توسعه بازارهای داخلی و خارجی شکل گرفته‌اند. حضور فعال این تشکل‌ها در تصمیم‌گیری‌های کلان، برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای و مذاکرات تجاری، نشان‌دهنده بلوغ جامعه مدنی در صنعت شیلات است. همچنین، این تشکل‌ها با برگزاری دوره‌های آموزشی، کارگاه‌های تخصصی و انتقال فناوری‌های نوین، به ارتقای سطح علمی و عملی تولیدکنندگان کمک می‌کنند.
دانش بومی و نوآوری‌های مردمی
یکی از وجوه تمایز توانمندی مردمی در شیلات ایران، ترکیب دانش بومی با نوآوری‌های روز است. بسیاری از پرورش‌دهندگان با بهره‌گیری از تجربه‌های عملی و مشاهده شرایط محیطی، روش‌های خلاقانه‌ای برای بهینه‌سازی تولید، کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره وری ابداع کرده‌اند. این نوآوری‌ها گاه در قالب استفاده از مواد اولیه بومی برای تغذیه آبزیان، طراحی استخرهای سازگار با اقلیم منطقه، یا روش‌های مدیریتی کم‌هزینه برای کنترل بیماری‌ها و کیفیت آب ظهور پیدا می‌کنند. چنین ابتکاراتی نه تنها به توسعه پایدار صنعت کمک می‌کند، بلکه می‌تواند الگویی برای سایر مناطق کشور و حتی کشورهای دیگر باشد.
مشارکت زنان و جوانان در صنعت شیلات
توانمندی مردمی در شیلات تنها محدود به مردان نیست؛ زنان و جوانان نیز نقش مهمی در این صنعت ایفا می‌کنند. در بسیاری از مناطق ساحلی، زنان در فرآوری، بسته‌بندی و بازاریابی محصولات آبزی فعال هستند و سهم قابل توجهی در ارزش‌افزوده و توسعه کسب‌وکارهای خرد دارند. همچنین، حضور جوانان تحصیلکرده و علاقه‌مند به حوزه آبزی‌پروری، موجب شده تا فناوری‌های نوین، روش‌های مدیریتی پیشرفته و ایده‌های خلاقانه بیشتری وارد این صنعت شود. این ترکیب دانش سنتی و مدرن، ظرفیت‌های جدیدی برای رشد و توسعه صنعت شیلات ایجاد کرده است.
چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی توانمندی مردمی
با وجود تمام مزیت‌ها، توانمندی مردمی در شیلات با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است. کوچک بودن واحدهای تولیدی، پراکندگی تصمیم‌گیری، کمبود سرمایه در گردش و محدودیت‌های دسترسی به بازارهای جهانی، از جمله موانعی هستند که گاه مانع از ظهور کامل ظرفیت‌های مردمی می‌شوند. با این حال، فرصت‌های زیادی نیز وجود دارد؛ از جمله تقاضای رو به رشد داخلی و خارجی برای محصولات آبزی، امکان توسعه مشاغل خرد و خانگی، قابلیت استفاده از اراضی کم‌بازده برای پرورش آبزیان و امکان بهره‌گیری از منابع آبی متنوع کشور. با حمایت‌های هدفمند و ایجاد بسترهای مناسب، می‌توان این چالش‌ها را به فرصت تبدیل کرد و توانمندی مردمی را به عنوان موتور محرکه صنعت شیلات بیش از پیش تقویت نمود.
نقش دولت و نهادهای حاکمیتی در تقویت توانمندی مردمی
دولت و نهادهای حاکمیتی می‌توانند با سیاست‌گذاری‌های هوشمند، حمایت از تشکل‌های مردمی، تسهیل دسترسی به منابع مالی، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بازاریابی، و تقویت آموزش و ترویج، به رشد و بالندگی توانمندی مردمی در شیلات کمک کنند. همچنین، ایجاد شبکه‌های ارتباطی میان تولیدکنندگان، مراکز تحقیقاتی و بازارهای مصرف، می‌تواند به انتقال دانش، افزایش بهره‌وری و توسعه بازارهای صادراتی بینجامد. در این مسیر، توجه به عدالت اجتماعی، حفظ محیط زیست و توسعه پایدار جوامع محلی باید همواره مدنظر باشد.
آینده صنعت شیلات در گرو توانمندی مردمی
توانمندی مردمی در حوزه شیلات ایران، سرمایه‌ای بی‌بدیل و پایه‌ای استوار برای توسعه پایدار این صنعت است. ترکیب دانش بومی با فناوری‌های نوین، مشارکت فعال جوامع محلی، حضور زنان و جوانان، و شکل‌گیری تشکل‌های مردمی، ظرفیت‌های بی‌نظیری برای رشد و ارتقای صنعت شیلات ایجاد کرده است. با رفع موانع و حمایت‌های هدفمند، این توانمندی می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های مهم تولید و صادرات محصولات آبزی در منطقه و جهان تبدیل کند. آینده صنعت شیلات ایران در گرو تقویت این سرمایه مردمی و بهره‌گیری هوشمندانه از ظرفیت‌های طبیعی و انسانی کشور است.
نویسنده: کمال حسینی
