زنجیره ارزش آبزیان، مسیری است که محصول از تولید تا مصرف را طی می‌کند و هر حلقه آن نقش منحصر به‌فردی در کیفیت، کارایی و ماندگاری صنعت ایفا می‌کند. در ایران، این زنجیره با توجه به تنوع محصولات و کاربری‌های منطقه‌ای، دارای هفت حلقه اصلی است که هر یک متخصصین، تجهیزات و دانش خاص خود را می‌طلبد. درک درست و کامل این حلقه‌ها، امکان سیاست‌گذاری هدفمند، سرمایه‌گذاری بهینه و افزایش ارزش افزوده را فراهم می‌کورد.
۱. مولد و تکثیر لارو آبزیان
تولید مولد و تکثیر لارو، پی‌ریز زنجیره ارزش آبزیان است. در این مرحله، ماهیان یا آبزیان مولد با استانداردهای علمی و بهداشتی انتخاب و نگهداری می‌شوند تا تخم‌های سالم و مولدین قوی تولید شود. ایستگاه‌های تکثیر با بهره‌گیری از دانش فنی روز، لاروهای باکیفیت و عاری از بیماری را برای ورود به حلقه بعدی آماده می‌کنند. کیفیت این حلقه، تعیین‌کننده سلامت و رشد بهینه آبزیان در مراحل بعدی است و تکیه بر بچه‌ماهی و لارو اصلاح‌شده، یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار این صنعت است.
۲. تهیه خوراک آبزیان
خوراک مناسب و باکیفیت، سوخت رشد و بالندگی آبزیان است. این حلقه شامل تولید، تهیه و عرضه خوراک‌های تخصصی با فرمولاسیون علمی و متناسب با نیاز هر گونه آبزی است. فراهم‌آوری پروتئین، چربی و کربوهیدرات کافی همراه با ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری، سلامت، رشد سریع و کیفیت نهایی محصول را تضمین می‌کند. حضور کارخانه‌های تولید خوراک تخصصی و ورود فناوری‌های نوین در این حوزه، از ضروریات توسعه صنعت آبزی‌پروری است.
۳. پرورش آبزی
پرورش آبزیان، حلقه واسط میان تولید لارو و تحویل محصول به بازار است. این مرحله در استخرهای خاکی، بتنی، قفس‌های دریایی یا سیستم‌های مداربسته انجام می‌شود و مستلزم دانش عملی و مدیریت دقیق منابع آب، دما، اکسیژن و غذادهی است. روش‌های پرورشی متنوع، امکان تولید ماهیان گرمابی، سردآبی، میگو، خاویار و دیگر آبزیان را فراهم می‌کند و نیازمند نظارت مستمر برای پیشگیری از بیماری‌ها و بهینه‌سازی شرایط رشد است.
۴. جمع‌آوری و فرآوری، بسته‌بندی
فرآوری و بسته‌بندی، نقطه تحول کالای خام به محصول ارزشمند قابل عرضه به بازار است. در این مرحله، آبزیان صید یا برداشت شده پس از گذراندن مراحل بهداشتی و استاندارد، به شکل‌های مختلف (تازه، منجمد، فیله، کنسرو، تولید خاویار و غیره) فرآوری می‌شوند. بسته‌بندی صحیح و بهداشتی، ماندگاری محصول را افزایش می‌دهد و امکان عرضه به بازارهای دورتر و توسعه صادرات را فراهم می‌کند. استفاده از فناوری‌های نوین در خطوط فرآوری، کیفیت و رقابت‌پذیری محصول را بالا می‌برد.
۵. مارکتینگ
مارکتینگ و معرفی محصول، حلقه اتصال تولید به مصرف کننده است. در این مرحله، تیم‌های تخصصی با بررسی بازارهای داخلی و بین‌المللی، نیازهای مصرف‌کنندگان را رصد کرده و راهبردهای بازاریابی طراحی می‌کنند. برندسازی، تبلیغات هدفمند، شناسایی مشتریان بالقوه و ارائه خدمات پس از فروش، از جمله فعالیت‌های این حلقه است. مارکتینگ مؤثر، باعث افزایش تقاضا و تثبیت جایگاه محصول در بازار می‌شود.
۶. بازاریابی
بازاریابی عملیاتی، گام نهایی پیش از فروش است و شامل فعالیت‌هایی مانند قیمت‌گذاری، شناسایی کانال‌های توزیع، فروش عمده و خرده، و برنامه‌ریزی برای حضور در نمایشگاه‌ها و رویدادهای تخصصی می‌شود. در این مرحله، محصول آبزیان برای جلب رضایت مصرف‌کننده و رقابت با محصولات مشابه، به‌روزرسانی و عرضه می‌شود. بازاریابی هوشمند، به ویژه در حوزه صادرات، نقش کلیدی در ارتقای سهم بازار و افزایش درآمد دارد.
۷. فروش داخلی و صادرات
فروش در بازار داخلی و صادرات، گردش مالی و توسعه صنعت را به همراه دارد. در کشور، محصولات آبزیان از طریق شبکه‌های فروشگاه‌های زنجیره‌ای، عمده‌فروشان و بازارهای محلی توزیع می‌شوند. در سطح بین‌المللی نیز، با رعایت استانداردهای جهانی و بهره‌گیری از شبکه‌های بازرگانی، امکان صادرات محصولات باکیفیت و کسب ارز برای کشور فراهم می‌شود. رقابت در بازارهای جهانی، نیازمند کیفیت، تنوع و انطباق با سلیقه و استانداردهای مشتریان خارجی است.
بر همکنش حلقه‌ها و توسعه زنجیره ارزش
هر حلقه این زنجیره، به حلقه قبل و بعد خود وابسته است و ضعف در هر یک، کل چرخه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای نمونه، کیفیت پایین لارو یا خوراک، پرورش را با مشکل مواجه می‌کند و فرآوری نامناسب، ارزش افزوده محصول را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، مارکتینگ و بازاریابی قوی بدون پشتوانه تولید و فرآوری باکیفیت، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت.
چالش‌ها و فرصت‌های زنجیره ارزش آبزیان
چالش‌ها: پراکندگی تولید، ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و سردخانه، نبود استانداردهای یکپارچه، کمبود سرمایه در گردش، مشکلات تأمین نهاده‌ها و ضعف در معرفی برند بین‌المللی.
فرصت‌ها: تقاضای رو به رشد داخلی و جهانی، ظرفیت بالا برای توسعه صادرات، امکان ایجاد اشتغال در مناطق روستایی و ساحلی، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و دانش بومی، و ظرفیت برای تولید محصولات ارگانیک و خاص.
توسعه زنجیره ارزش؛ مسیری به سوی اقتدار غذایی و اقتصادی
توسعه زنجیره ارزش آبزیان، نه‌تنها به رشد تولید و صادرات کمک می‌کند، بلکه منجر به اشتغال‌زایی، توسعه مناطق محروم، حفظ محیط‌زیست و ارتقای کیفیت زندگی جوامع ساحلی می‌شود. حمایت از مولدسازان، توسعه صنایع فرآوری، تقویت مارکتینگ و بازاریابی، و تسهیل صادرات، از جمله راهکارهای کلیدی برای تکمیل و تقویت این زنجیره است.
در مجموع، تکمیل حلقه‌های زنجیره ارزش آبزیان و تقویت ارتباط بین آن‌ها، می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های اصلی تولید و صادرات محصولات آبزی در منطقه و جهان تبدیل کند و نقش مهمی در تحقق اقتصاد مقاومتی و اقتدار غذایی کشور ایفا نماید.
نویسنده: کمال حسینی
